Księgarstwo spółdzielcze i prywatne w okresie trójsektorowości polskiego rynku książki (1945-1950)
Marek Tobera
Afiliacja: Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych, Uniwersytet Warszawski , Polska
Abstrakt
Teza/cel artykułu – Artykuł prezentuje kolejne fazy polityki władz prowadzonej w latach 1945-1950 wobec księgarskich firm samodzielnych i kolektywnych. Ukazane zostały też, podejmowane w środowisku księgarzy prywatnych i spółdzielczych, próby dostosowania się do stale zmieniającej się sytuacji, walki o przetrwanie oraz perswazji wobec rządzących, jak również napięcia, do których dochodziło na tle różnic interesów między tymi sektorami. Metoda badań – Podstawę źródłową opracowania stanowią dokumenty z Archiwum Akt Nowych w Warszawie (zwł. zespoły Związku Księgarzy Polskich, Centrali Spółdzielni Wydawniczych i Księgarskich oraz KC PPR i KC PZPR), a także artykuły i informacje z ówczesnej prasy branżowej – „Przeglądu Księgarskiego”, „Biuletynu Księgarstwa Spółdzielczego” i „Pracy Księgarskiej”. Wykorzystano również opublikowane wspomnienia bezpośrednich uczestników wydarzeń – księgarzy pracujących w omawianym okresie w firmach należących do trzech różnych sektorów. Wyniki i wnioski –Lata 1945-1950 były specyficznym okresem w dziejach polskiego rynku książki. Pod względem własnościowym i ekonomicznym dominowały wówczas na nim firmy prywatne, spółdzielcze i państwowe, dlatego w ówczesnej publicystyce branżowej określano ten model mianem trójsektorowości. Władze komunistyczne dążyły do ustanowienia monopolu własności państwowej, z biegiem czasu coraz ostrzej zwalczając księgarstwo prywatne, instrumentalnie zaś traktując spółdzielnie. Operację nacjonalizacji handlu książką zwieńczyło utworzenie państwowej centrali Dom Książki (1950) w oparciu o wchłonięte przez nią placówki spółdzielcze i kosztem zmarginalizowanego, a niebawem faktycznie zlikwidowanego, sektora prywatnego. Znamienne dla stalinizmu stało się zastąpienie trójsektorowości modelem „jednosektorowym”, czyli księgarstwem państwowym. Efekt przeprowadzonych zmian był trwały – ten kształt rynku w swym zasadniczym zarysie zachował się już do końca PRL.
Słowa kluczowe
Księgarstwo polskie – historia; Rynek książki 1945-1950; Księgarstwo prywatne; Księgarstwo spółdzielcze; Księgarstwo państwowe; Trójsektorowość na rynku książki; Związek Księgarzy Polskich; Centrala Spółdzielni Wydawniczych i Księgarskich; Polityka władz PRL wobec rynku książki; Dom Książki – geneza; Upaństwowienie księgarstwa
Bibliografia
ad [Klimowicz, Adam] (1948a). Plan kulturalny. "Praca Księgarska", nr 1, s. 3-4.
ad [Klimowicz, Adam] (1948b). Uwagi o sezonie gwiazdkowym. "Praca Księgarska", nr 11, s. 200-203.
Arct, Stanisław (1946). Odbudowa książki w Polsce. Podstawy faktyczne i liczbowe. Warszawa: Wydaw. S. Arcta.
Bromberg, Adam (1958). Książki i wydawcy. Ruch wydawniczy w Polsce Ludowej 1944 – 1957. Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy.
Bromberg, Adam (1966). Książki i wydawcy. Ruch wydawniczy w Polsce Ludowej w latach 1944 – 1964. Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy.
Burakowski, Tadeusz (1947). Wobec możliwości kryzysu na rynku księgarskim. "Biuletyn Księgarstwa Spółdzielczego", nr 4, s. 53-55.
Ciszewska, Wanda (2000). Szczęsny Tadeusz. W: Słownik pracowników książki polskiej. Suplement II. Warszawa: Wydaw. SBP, s. 155.
Ciszewska, Wanda (2002). Spółdzielcza Księgarnia Nauczycielska w Toruniu w latach 1945-1950. "Folia Toruniensia", t. 2-3:2002, s. 71-87.
Ciszewska, Wanda A. (2005). Książka w Toruniu w latach 1945 – 1950. Ruch wydawniczo-księgarski. Toruń: „Duet”.
Dippel, Stefan (1976). O księgarzach, którzy przeminęli. Wrocław: Zakł. Narod. im. Ossolińskich – Wydaw.
ea [Aniszczenko, Eugeniusz]. Nazbyt pochopnie. "Przegląd Księgarski", nr 4, s. 79.
Hussak, Tadeusz (1999). Księgarstwo bliskie czytelnikom. Nie zmarnowaliśmy szansy. Olsztyn: Książnica Polska.
Hussak, Tadeusz (2004). Byliśmy służbą społeczną. Rzecz o Stowarzyszeniu Księgarzy Polskich. Olsztyn: Edytor WERS.
Jachowski, Jan (1959). Wspomnienia poznańskiego księgarza i wydawcy. Odczyt wygłoszony 9 marca 1959 r. w Towarzystwie Miłośników miasta Poznania w ramach wykładów o Poznaniu (cykl drugi). Poznań: Towarzystwo Miłośników Miasta Poznania.
Jarosz, Dariusz (2010). Dzieje książki w Polsce 1944-1989. Wybór źródeł. Warszawa: Wydaw. SBP.
Kaliński, Janusz (1970). Bitwa o handel 1947-1948. Warszawa: Książka i Wiedza.
Kaliński, Janusz (1995). Gospodarka Polski w latach 1944-1989. Przemiany strukturalne. Warszawa: PWE.
Kitrasiewicz, Piotr; Gołębiewski, Łukasz (2005). Rynek książki w Polsce 1944 – 1989. Warszawa: Biblioteka Analiz.
Klimowicz, Adam (1946). Księgarstwo spółdzielcze w 1945 r. "Biuletyn Księgarstwa Spółdzielczego", nr 1/5, s. 2-4.
Klimowicz, Adam (1947). Po Walnym Zgromadzeniu Związku Księgarzy Polskich. "Biuletyn Księgarstwa Spółdzielczego", nr 7/8, s. 101-102.
Klukowski, Bogdan (2008). Księgarstwo i zawód księgarza w Polsce. Warszawa: Wydaw. SBP.
Kondek, Stanisław A. (1993). Władza i wydawcy. Polityczne uwarunkowania produkcji książek w Polsce w latach 1944 – 1949. Warszawa: Biblioteka Narodowa.
Kondek, Stanisław A. (1999). Papierowa rewolucja. Oficjalny obieg książek w Polsce w latach 1948–1956. Warszawa: Biblioteka Narodowa.
Korczyńska-Derkacz, Małgorzata (2011). Państwowy Instytut Książki (1946-1949) i jego rola w rozwoju bibliologii, bibliotekarstwa i kultury książki w Polsce. Wrocław: Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego.
Kossuth, Alina (1989). Związek Księgarzy Polskich 1918-1950. "Księgarz", nr 2, s. 5-20.
Kristanova, Evelina (2012). Książka na łamach katolickich czasopism społeczno-kulturalnych w Polsce w latach 1945-1953. Łódź: Wydaw. Uniwersytetu Łódzkiego.
Laskowska, Jolanta (2009). Ruch wydawniczy w Trójmieście po II wojnie światowej (1945-1989). Gdańsk: Wydaw. Uniwersytetu Gdańskiego.
Łusakowska, Maria (1960). Księgarnia Trzaski, Everta i Michalskiego 1920-1959 (zarys historyczny). "Księgarz", nr 11-12, s. 1-9.
Malawski, Stanisław (1948a). Osiągnięcia gospodarcze spółdzielni księgarskich w 1946 r. "Biuletyn Księgarstwa Spółdzielczego", nr 1, s. 4-5.
Malawski, Stanisław (1948b). O samodzielność księgarstwa spółdzielczego. "Biuletyn Księgarstwa Spółdzielczego", nr 2, s. 19-21.
Malawski, Stanisław (1948c). Realizacja zadań spółdzielczości w ramach CSWK. "Praca Księgarska", nr 11, s. 199.
Malawski, Stanisław (1978). Pięć lat księgarstwa spółdzielczego w PRL (1) (wybrane fragmenty pamiętnika). "Księgarz", nr 3, s. 24-33.
Malawski, Stanisław (1979). Pięć lat księgarstwa spółdzielczego w PRL (2) (wybrane fragmenty pamiętnika). "Księgarz", nr 2, s. 15-24.
Malicki, Kazimierz (1981). Przyjaźń z książką (Wspomnienia 1945-1959). "Księgarz", nr 1, s. 29-38.
Matysiak, Jarosław (2003). Działalność wydawnicza i księgarska Jana Jachowskiego. "Biblioteka", nr 7, s. 47-58.
Męczyński, Tadeusz (1962). Lata z książką. Wspomnienia księgarza 1907–1957. Łódź: Wydaw. Łódzkie.
Najpilniejsze zadania (1957). "Praca Księgarska", nr 37, s. 1.
Nowak, Piotr (2010). Poznańskie księgarstwo asortymentowo-wydawnicze w „bitwie o handel” 1946-1950. W: Niewygodne dla władzy. Ograniczanie wolności słowa na ziemiach polskich w XIX i XX w. Red. D. Degen i J. Gzella. Toruń: Wydaw. Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, s. 275-304.
Nowak, Piotr (2012). Cenzura wobec rynku książki. Wojewódzki Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Poznaniu 1946-1955. Poznań: Wydaw. Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Olczak-Kardas, Monika (2012). Księgarstwo II Rzeczypospolitej w świetle ogłoszeń w „Przeglądzie Księgarskim”. Kielce: Ludowe Towarzystwo Naukowo-Kulturalne Oddział w Kielcach.
p. [Połeć, Stanisław] (1949). Ubiegły martwy sezon w spółdzielniach księgarskich. "Praca Księgarska", nr 11, s. 206-207.
Pfeiffer-Milerowa, Halina (1978). Z działalności księgarstwa warszawskiego w latach 1945-1949. "Księgarz", nr 2, s. 21-32.
Pfeiffer, Halina Maria (2008a). Jak zostałam księgarzem. Wspomnienia o ludziach i książkach. Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa.
Pfeiffer, Halina (2008b). Powojenne losy księgarzy. "Wiadomości Księgarskie", nr 3, s. 85-91.
Pieczonka, Marek (1993). Księgarnia wydawnicza Trzaska-Evert i Michalski. Działalność wydawnicza. Kraków: Wydaw. Naukowe WSP.
Ruta, Adam (2003). Księgarnia S.A. Krzyżanowski w Krakowie. Zarys dziejów 1870-1950. Kraków: Oficyna Wydawnicza Edukacja.
Rzadkowolska, Magdalena (2013). Wydawcy książek w Łodzi w latach 1945-1956. Łódź: Wydaw. Uniwersytetu Łódzkiego.
Skrzypczak, Andrzej (2003). Księgarnia i wydawnictwo Michała Arcta w Warszawie. W: Warszawscy wydawcy. Warszawa: Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy, Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego, s. 21-39.
SM [Malawski, Stanisław] (1947). Spółdzielnie księgarskie w walce o obniżkę cen. "Biuletyn Księgarstwa Spółdzielczego", nr 6, s. 83-84.
Spółdzielczość w odbudowie książki polskiej (1945). "Biuletyn Księgarstwa Spółdzielczego", nr 3, s. 3-4.
Sprawozdanie kwartalne z działalności ZKP za IV kwartał 1946 r. Sprawozdanie dla Naczelnej Rady Zrzeszeń Kupieckich (1947). "Przegląd Księgarski", nr 1/2, s. 19.
Szymański, Mieczysław (1981). Pierwsze powojenne dziesięciolecie. "Księgarz", nr 4, s. 19- 37.
Tobera, Marek (2008). Eksperyment bibliologiczny jako eksperyment rynkowy? Uwagi na marginesie artykułu Stanisława A. Kondka. "Z badań nad książką i księgozbiorami historycznymi", t. 2, s. 55-71.
Tobera, Marek (2012a). Od „Przeglądu Księgarskiego” do „Biblioteki Analiz”. Uwagi na temat dziejów polskiej prasy branżowej o rynku książki (1910-2010). W: 350 lat prasy polskiej. Red. M. Jabłonowski, U. Jakubowska, D. Kuźmina, M. Tobera, Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, Instytut Dziennikarstwa UW, Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych UW, s. 135-156.
Tobera, Marek (2012b). Władza i księgarze prywatni 1945-1950. W: Nie po myśli władzy. Studia nad cenzurą i zakresem wolności słowa na ziemiach polskich od wieku XIX do czasów współczesnych. Red. D. Degen i M. Żynda. Toruń: Wydaw. Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, s. 99-128.
Trzaska, Filip (2000). Klub Miłośników Księgarstwa. Sylwetki członków. Warszawa: Stowarzyszenie Księgarzy Polskich.
Uchwały o łączeniu spółdzielni księgarskich (1949). "Praca Księgarska", nr 11, s. 2 i 5.
Wojsz, Irena (2003). Gebethner i Wolff – największa polska firma księgarsko-wydawnicza drugiej połowy XIX i pierwszej XX w. W: Warszawscy wydawcy. Warszawa: Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy, Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego, s. 7-19.
Wspomnienie o śp. Prezesie Ignacym Rzepeckim (1946). "Przegląd Księgarski", nr 1, s. 2.
Wyderko, Jan (1978). Wspomnienia księgarza warszawskiego z lat 1945-1950, "Księgarz" 1978, nr 2, s. 48-50.
Afiliacja: Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych, Uniwersytet Warszawski , Polska
Biogram:
Marek Tobera (ur . 1955) – adiunkt w Instytucie Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych UW (od 2000 r .), kierownik Podyplomowych Studiów Polityki Wydawniczej i Księgarstwa UW; poprzednio związany m .in . z Instytutem Badań Literackich PAN, redakcją „Notesu Wydawniczego” i spółką wydającą to czasopismo, a także Główną Księgarnią Naukową im . B . Prusa w Warszawie . Zajmuje się problematyką rynku książki w XX w . oraz historią prasy . Opublikował m . in . „Wesołe gazetki”. Prasa satyryczno-humorystyczna w Królestwie Polskim 1905-1914 . PWN, Warszawa – Łódź 1988; W tym niezwykłym czasie . Początki transformacji polskiego rynku książki (1989-1995), Wydaw . Akademickie Sedno, Warszawa 2013 (wspólnie z Bogdanem Klukowskim); Prasa Królestwa Polskiego w opinii władz cenzury rosyjskiej (1901-1914). Dokumenty. Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2013 (wspólnie z Januszem Kosteckim) .
Autor składa oświadczenie o oryginalności przesłanego tekstu, a w umowie wydawniczej przenosi na rzecz Wydawcy nieodpłatnie majątkowe prawa autorskie w zakresie jednorazowego opublikowania dzieła.
CC BY-NC-ND 4.0 Uznanie autorstwa - Użycie niekomercyjne - Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe
